Sáng kiến Ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4

I. PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong thời đại cách mạng công nghiệp lần thứ tư, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ, đặc biệt là công nghệ số, đang tạo ra những thay đổi sâu sắc trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Trong bối cảnh đó, ngành giáo dục đang từng bước đổi mới để thích ứng với xu thế hội nhập và phát triển, với trọng tâm là chuyển đổi số trong quản lý, dạy học và kiểm tra đánh giá. Việc ứng dụng công nghệ số trong giảng dạy không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả truyền đạt mà còn mở ra cơ hội giúp học sinh được tiếp cận kiến thức một cách sinh động, trực quan và hấp dẫn hơn. Đối với môn Lịch sử và Địa lí – vốn được xem là hai phân môn tích hợp nhiều kiến thức hàn lâm, nếu giáo viên biết khai thác công nghệ một cách sáng tạo, kết hợp cùng các hoạt động trải nghiệm phù hợp với tâm lý lứa tuổi học sinh tiểu học, chắc chắn sẽ tạo ra những tiết học lôi cuốn và hiệu quả.

Thực tế giảng dạy cho thấy, học sinh lớp 4 thường thiếu hứng thú khi tiếp cận môn Lịch sử và Địa lí theo lối truyền thống. Các em dễ cảm thấy nhàm chán với những con số, mốc thời gian, tên nhân vật hay đặc điểm địa lí khô khan trong sách giáo khoa. Trong khi đó, với sự phát triển nhanh chóng của các nền tảng học tập trực tuyến, phần mềm tương tác, bản đồ số, video hoạt họa và các công cụ hỗ trợ học tập bằng trí tuệ nhân tạo, giáo viên hoàn toàn có thể thiết kế những hoạt động học tập tích cực, khơi gợi tư duy và cảm xúc học sinh. Khi được quan sát các hình ảnh trực quan, nghe âm thanh tái hiện lịch sử, tham gia trò chơi tương tác hoặc đóng vai giải quyết tình huống thực tế, học sinh sẽ không chỉ tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên mà còn phát triển được năng lực tư duy, kỹ năng trình bày, khả năng hợp tác và tình yêu quê hương đất nước.

Bên cạnh đó, nội dung chương trình Lịch sử và Địa lí lớp 4 có nhiều mảng kiến thức gắn liền với môi trường sống, văn hóa địa phương và những sự kiện có ý nghĩa dân tộc. Nếu giáo viên biết tổ chức các hoạt động lồng ghép liên môn, tích hợp khai thác công nghệ số và trải nghiệm cá nhân của học sinh thì bài học sẽ trở nên sinh động, gần gũi, dễ tiếp cận. Việc ứng dụng công nghệ số không chỉ dừng lại ở việc minh họa bài giảng mà còn phải hướng đến việc trao quyền chủ động cho học sinh: chủ động khám phá, tìm kiếm, phân tích, nêu ý kiến cá nhân và chia sẻ với bạn bè. Qua đó, các em sẽ hình thành được thái độ tích cực đối với môn học, nâng cao năng lực học tập, phát triển tư duy phản biện và xây dựng những giá trị sống tốt đẹp.

Xuất phát từ yêu cầu cấp thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học trong thời đại chuyển đổi số, từ thực tế giảng dạy và quan sát sự thay đổi rõ rệt về thái độ học tập của học sinh khi được tiếp cận với phương pháp học mới, tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4”. Qua đề tài này, tôi mong muốn chia sẻ những kinh nghiệm thực tiễn trong việc xây dựng tiết học tích hợp – trải nghiệm – công nghệ nhằm khơi dậy hứng thú học tập, giúp học sinh yêu thích môn học, từ đó phát triển phẩm chất, năng lực một cách toàn diện.

2. Mục tiêu của biện pháp

Đề tài được thực hiện nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 theo hướng tích cực, hiện đại và phù hợp với yêu cầu chuyển đổi số trong giáo dục. Mục tiêu chính của biện pháp là tổ chức hoạt động dạy học theo cách thức mới, trong đó học sinh được chủ động tham gia vào quá trình khám phá kiến thức thông qua việc tích hợp nội dung hai phân môn, vận dụng công nghệ số, trải nghiệm thực tiễn và xử lý các tình huống gần gũi với cuộc sống. Giáo viên đóng vai trò là người tổ chức, định hướng và dẫn dắt, giúp học sinh từng bước hình thành năng lực tư duy lịch sử – địa lí, kỹ năng tìm kiếm, xử lý và trình bày thông tin, đồng thời khơi gợi trong các em niềm yêu thích học tập và tinh thần trách nhiệm đối với quê hương, đất nước.

Cụ thể, việc ứng dụng công nghệ số và các hình thức trải nghiệm sáng tạo trong giảng dạy môn Lịch sử và Địa lí sẽ góp phần tạo điều kiện cho học sinh được:

Tiếp cận bài học một cách trực quan, sinh động, tăng khả năng ghi nhớ, hiểu sâu kiến thức và vận dụng vào thực tiễn;

Phát triển các năng lực đặc thù như quan sát, phân tích, so sánh, đánh giá, đặt câu hỏi, phản biện và trình bày hiểu biết;

Rèn luyện các kỹ năng mềm như hợp tác nhóm, thuyết trình, sử dụng công nghệ và khai thác tư liệu học tập từ nhiều nguồn khác nhau;

Hình thành phẩm chất yêu nước, tự hào dân tộc, tôn trọng sự khác biệt vùng miền và biết gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống;

Hứng thú hơn với môn học thông qua những giờ học được tổ chức linh hoạt, hấp dẫn và có tính tương tác cao.

Bên cạnh đó, thông qua việc tổ chức các tiết học tích hợp hai phân môn Lịch sử và Địa lí, lồng ghép trò chơi, trải nghiệm thực tế và xử lý tình huống, giáo viên có thể rèn cho học sinh kỹ năng tư duy liên môn, giúp các em nhận ra mối liên hệ giữa sự kiện lịch sử với điều kiện tự nhiên, kinh tế – xã hội của từng vùng miền. Đó chính là nền tảng quan trọng để hình thành tư duy logic, tư duy phản biện và khả năng vận dụng kiến thức linh hoạt trong đời sống. Đồng thời, việc vận dụng công nghệ số như bản đồ điện tử, trò chơi trực tuyến, video minh họa, ứng dụng AI hỗ trợ kể chuyện lịch sử… cũng tạo cơ hội để giáo viên phát triển năng lực số và đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng mở, sáng tạo và hiệu quả.

Tóm lại, mục tiêu của biện pháp là tạo ra môi trường học tập tích cực, hiện đại, khai thác hiệu quả công nghệ số và trải nghiệm thực tiễn nhằm giúp học sinh lớp 4 học tốt môn Lịch sử và Địa lí, hình thành và phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết để trở thành những công dân có hiểu biết, có trách nhiệm và yêu quê hương đất nước.

3. Tính mới của biện pháp

Điểm nổi bật và khác biệt của biện pháp này so với các cách dạy học truyền thống chính là sự kết hợp hài hòa giữa nội dung lịch sử – địa lí với công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo, tạo nên những tiết học hấp dẫn, sinh động và phát huy tối đa vai trò chủ thể của học sinh. Nếu như trước đây, học sinh thường tiếp cận môn Lịch sử và Địa lí qua việc nghe giảng, đọc sách, ghi nhớ và kể lại thì với biện pháp này, các em được nhập vai vào những hoạt động học tập tích cực, sử dụng công cụ số, quan sát trực quan và phản hồi sáng tạo. Chính sự chuyển đổi về vai trò từ “người tiếp nhận thụ động” sang “người khám phá tích cực” đã mang lại hiệu quả rõ rệt trong việc tiếp cận kiến thức và hình thành kỹ năng sống.

Một điểm mới khác của biện pháp là vận dụng công nghệ số không đơn thuần để hỗ trợ bài giảng, mà là một phần không thể tách rời trong quá trình tổ chức dạy học. Giáo viên sử dụng bản đồ số tương tác để học sinh xác định vị trí địa lý, sử dụng video hoạt hình hoặc công cụ AI để tái hiện các câu chuyện lịch sử, dùng phần mềm trò chơi trực tuyến như Wordwall, Quizizz để kiểm tra nhanh kiến thức, khơi gợi thi đua tích cực trong lớp học. Đặc biệt, học sinh còn được tham gia các hoạt động chia sẻ trải nghiệm thông qua các nền tảng thuyết trình số như Canva, PowerPoint hoặc quay video ngắn để thể hiện quan điểm cá nhân. Những hình thức này không chỉ làm phong phú cách thể hiện mà còn rèn luyện kỹ năng số – một trong những năng lực cốt lõi trong thời đại chuyển đổi số.

Ngoài ra, điểm mới của biện pháp còn nằm ở việc thiết kế các tình huống có vấn đề gắn liền với bài học, từ đó khơi dậy tư duy phản biện và khả năng đưa ra giải pháp của học sinh. Việc tổ chức cho học sinh đóng vai người dân, nhà quản lý hoặc nhân vật lịch sử trong bối cảnh cụ thể giúp các em hiểu sâu sắc hơn về hoàn cảnh lịch sử, điều kiện tự nhiên – xã hội và những lựa chọn của con người qua các thời kỳ. Đây là cách tiếp cận hiện đại, giúp bài học lịch sử – địa lí không còn khô cứng mà trở nên gần gũi, thiết thực và mang tính nhân văn cao.

Việc tích hợp hai phân môn trong cùng một chủ đề cũng là một hướng đi mới mẻ, nhằm tạo sự kết nối logic giữa nội dung lịch sử và địa lí, giúp học sinh hiểu rõ hơn mối quan hệ giữa thiên nhiên, con người và xã hội. Qua các tiết học lồng ghép được thiết kế khoa học và sáng tạo, học sinh dễ dàng ghi nhớ kiến thức, nắm bắt mạch nội dung liên môn, đồng thời hình thành tư duy hệ thống – điều rất cần thiết trong giai đoạn phát triển toàn diện năng lực.

Tóm lại, tính mới của biện pháp thể hiện ở việc kết hợp hiệu quả giữa tích hợp nội dung – trải nghiệm sáng tạo – ứng dụng công nghệ số, với định hướng phát triển năng lực, phẩm chất học sinh trong bối cảnh giáo dục hiện đại. Biện pháp không chỉ mang lại hiệu quả trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 mà còn góp phần lan tỏa tinh thần đổi mới, sáng tạo trong toàn bộ hoạt động giáo dục nhà trường.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là học sinh lớp 4 – lứa tuổi đang bước đầu tiếp cận môn Lịch sử và Địa lí, có nhu cầu khám phá thế giới xung quanh bằng sự tò mò, hứng thú và khả năng tiếp nhận trực quan. Trong đó, trọng tâm là việc tìm hiểu quá trình hình thành, phát triển năng lực học tập môn Lịch sử và Địa lí của các em thông qua các tiết học được thiết kế theo hướng ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc triển khai các biện pháp trong khuôn khổ chương trình môn Lịch sử và Địa lí lớp 4, theo chương trình giáo dục phổ thông mới, áp dụng linh hoạt trong điều kiện giảng dạy thực tế tại một số lớp học tiểu học hiện nay. Đặc biệt, đề tài được thực nghiệm trong môi trường học tập có kết nối công nghệ số ở mức cơ bản, đảm bảo tính khả thi, đại diện cho phần lớn các trường phổ thông cấp tiểu học.

5. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện và đánh giá hiệu quả của đề tài “Ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4”, tôi đã vận dụng linh hoạt và kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu phù hợp với đặc trưng môn học, đối tượng học sinh tiểu học cũng như điều kiện thực tiễn giảng dạy. Cụ thể:

Phương pháp điều tra, khảo sát thực trạng: Tiến hành khảo sát học sinh thông qua các bài kiểm tra đầu năm, phiếu hỏi, quan sát thái độ học tập và khả năng tiếp cận môn học. Từ đó xác định rõ mức độ hứng thú, năng lực ban đầu và những khó khăn học sinh thường gặp khi học Lịch sử – Địa lí theo cách truyền thống.

Phương pháp phân tích – tổng hợp tư liệu: Nghiên cứu các văn bản chỉ đạo về chuyển đổi số trong giáo dục, tài liệu chuyên môn, sách giáo khoa, sách giáo viên, tài liệu tập huấn dạy học tích hợp và công nghệ số. Đồng thời, tham khảo kinh nghiệm thực tiễn từ đồng nghiệp, các mô hình lớp học tiên tiến, các nguồn học liệu mở trên nền tảng Internet.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tiến hành xây dựng kế hoạch dạy học, thiết kế bài giảng, tổ chức dạy học thực nghiệm với các hình thức lồng ghép, trò chơi trải nghiệm và giải quyết tình huống có vấn đề. Trong quá trình dạy học, sử dụng các công cụ công nghệ số như bản đồ số, phần mềm tương tác, video hoạt hình, ứng dụng AI hỗ trợ kể chuyện để minh họa và khuyến khích học sinh tham gia tích cực.

Phương pháp quan sát sư phạm và đối chiếu kết quả: Ghi nhận, phân tích thái độ học tập, mức độ chủ động và sáng tạo của học sinh trong từng hoạt động. So sánh kết quả học tập, sự tiến bộ qua từng giai đoạn áp dụng biện pháp. Đối chiếu với mục tiêu đề ra để đánh giá tính khả thi, hiệu quả và giá trị của các giải pháp đã thực hiện.

Phương pháp trao đổi, đàm thoại: Trao đổi với học sinh để hiểu rõ suy nghĩ, cảm nhận của các em sau mỗi tiết học; đồng thời lắng nghe ý kiến phản hồi từ đồng nghiệp, từ phụ huynh nhằm hoàn thiện và điều chỉnh kịp thời quá trình tổ chức dạy học.

Việc kết hợp đa dạng các phương pháp nghiên cứu đã giúp tôi có cái nhìn toàn diện về hiệu quả của việc ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo trong giảng dạy, từ đó đề xuất được các giải pháp cụ thể, sát thực và có thể nhân rộng trong thực tế.

CNTT trong giờ học Luyện từ và câu nhằm tạo hứng thú để phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh lớp 4

II. PHẦN NỘI DUNG

1. Thuận lợi và khó khăn

Trong quá trình thực hiện việc đổi mới phương pháp giảng dạy môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 theo hướng ứng dụng công nghệ số và tổ chức các hoạt động trải nghiệm sáng tạo, tôi nhận thấy có nhiều thuận lợi đáng kể. Trước hết, nhà trường luôn quan tâm, định hướng đổi mới phương pháp giảng dạy, tích cực triển khai ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số trong các hoạt động chuyên môn. Giáo viên được tập huấn, bồi dưỡng thường xuyên về chương trình giáo dục phổ thông mới, trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến việc phát triển phẩm chất, năng lực học sinh thông qua phương pháp dạy học tích cực, dạy học tích hợp và ứng dụng công nghệ. Ngoài ra, đội ngũ giáo viên trong tổ chuyên môn luôn sẵn sàng trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm, cùng nhau xây dựng bài giảng điện tử, khai thác học liệu mở và ứng dụng phần mềm số trong dạy học.

Bên cạnh đó, học sinh lớp 4 ngày nay có điều kiện tiếp cận với công nghệ từ sớm, khá nhanh nhạy trong việc sử dụng các thiết bị điện tử và môi trường số. Nhiều em đã quen với việc học qua hình ảnh, video, trò chơi tương tác nên khi được tổ chức học bằng hình thức mới, các em rất hào hứng, tích cực tham gia và chủ động khám phá. Một số phụ huynh cũng đồng hành với giáo viên trong việc tạo điều kiện cho con em tiếp cận tư liệu học tập từ Internet, sách truyện lịch sử, tài liệu vùng miền để hỗ trợ quá trình tìm hiểu bài học ở nhà. Những điều kiện đó tạo nên nền tảng vững chắc để tôi mạnh dạn đổi mới cách dạy và tổ chức tiết học theo hướng hiện đại, gần gũi và hiệu quả hơn.

Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện đề tài cũng gặp không ít khó khăn. Một trong những trở ngại lớn là cơ sở vật chất và thiết bị công nghệ chưa đồng bộ. Dù nhà trường có đầu tư trang thiết bị như tivi, máy chiếu, máy tính… nhưng số lượng còn hạn chế, chưa đáp ứng đủ cho tất cả lớp học, dẫn đến việc tổ chức dạy học tích hợp công nghệ vẫn còn phụ thuộc vào lịch mượn thiết bị và phòng chức năng. Ngoài ra, việc truy cập mạng Internet chưa thật sự ổn định, đôi khi làm gián đoạn tiết học khi sử dụng các công cụ trực tuyến hoặc phần mềm tương tác.

Bên cạnh đó, không phải học sinh nào cũng có điều kiện học tập đồng đều. Một số em ở vùng khó khăn, gia đình còn thiếu thốn phương tiện học tập nên việc chuẩn bị bài ở nhà theo yêu cầu của tiết học trải nghiệm, tìm hiểu vùng miền hay sử dụng công cụ số còn gặp trở ngại. Một số phụ huynh chưa thật sự quan tâm, chưa đồng hành thường xuyên với giáo viên nên việc củng cố kiến thức ngoài lớp học còn nhiều hạn chế. Đặc biệt, thời lượng của chương trình môn học còn hạn chế, việc tích hợp nội dung, thiết kế hoạt động trải nghiệm hoặc giải quyết tình huống đôi khi chưa được triển khai đầy đủ trong một tiết học mà cần kéo dài qua nhiều tiết hoặc yêu cầu học sinh tự học thêm ngoài lớp.

Tuy vậy, với tinh thần đổi mới và sáng tạo, tôi luôn cố gắng khắc phục khó khăn bằng cách linh hoạt thiết kế bài giảng phù hợp với điều kiện thực tế, tận dụng tối đa những công cụ số đơn giản, dễ dùng và miễn phí; đồng thời phối hợp chặt chẽ với đồng nghiệp, phụ huynh và học sinh để tạo ra những tiết học hiệu quả, góp phần làm cho môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 trở nên gần gũi, hấp dẫn và thiết thực hơn bao giờ hết.

2. Khảo sát thực trạng

Trước khi triển khai các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 theo hướng ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo, tôi đã tiến hành khảo sát thực trạng nhận thức và thái độ học tập của học sinh đối với môn học này thông qua quan sát, trao đổi trực tiếp, bài kiểm tra đầu năm và phiếu hỏi nhanh.

Kết quả khảo sát cho thấy phần lớn học sinh chưa có hứng thú với môn Lịch sử và Địa lí. Các em thường học một cách thụ động, chỉ ghi nhớ nội dung trong sách giáo khoa mà chưa hiểu sâu và chưa thấy được sự hấp dẫn cũng như giá trị thực tiễn của môn học. Khi được hỏi về cảm nhận đối với môn học, nhiều em cho rằng đây là môn “khó nhớ”, “nhiều chữ”, “ít hoạt động” và thường chỉ nghe cô giảng, đọc bài rồi làm bài tập. Tỷ lệ học sinh biết vận dụng kiến thức để kể chuyện lịch sử, giới thiệu quê hương hoặc phân tích mối quan hệ giữa con người với tự nhiên còn rất thấp.

Về kỹ năng học tập, học sinh còn hạn chế trong việc quan sát, so sánh, trình bày thông tin lịch sử – địa lí. Nhiều em chưa biết cách khai thác hình ảnh, bản đồ hay tư liệu minh họa để hỗ trợ cho việc học. Một số em còn ngại phát biểu, chưa mạnh dạn chia sẻ hiểu biết hoặc trải nghiệm cá nhân trước lớp.

Tuy nhiên, qua theo dõi và trao đổi với học sinh, tôi nhận thấy các em rất hào hứng khi được học qua video, trò chơi, ứng dụng hoặc các hoạt động thảo luận nhóm, đóng vai, kể chuyện… Điều này cho thấy tiềm năng to lớn nếu giáo viên biết khai thác công nghệ và trải nghiệm một cách linh hoạt, sáng tạo trong tổ chức dạy học.

Từ kết quả khảo sát ban đầu, tôi xác định rõ yêu cầu cấp thiết phải đổi mới phương pháp giảng dạy, không chỉ giúp học sinh yêu thích môn học mà còn góp phần hình thành các phẩm chất, năng lực cần thiết cho các em trong thời đại số. Đây cũng chính là cơ sở để tôi mạnh dạn đề xuất và triển khai các biện pháp trong sáng kiến kinh nghiệm này.

3. Nội dung biện pháp.

Giải pháp 1: Dạy lồng ghép hai phân môn

Việc dạy học môn Lịch sử và Địa lí theo hướng tích hợp hai phân môn không chỉ giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về mối liên hệ giữa không gian và thời gian, giữa con người với môi trường sống, mà còn là một bước chuyển quan trọng trong định hướng phát triển năng lực tư duy hệ thống, tư duy liên môn cho học sinh tiểu học. Trong chương trình mới, các bài học của phân môn Lịch sử và phân môn Địa lí đều được thiết kế theo chủ đề lớn, có nhiều điểm tương đồng về nội dung, địa bàn, nhân vật hoặc hiện tượng. Do đó, nếu giáo viên biết linh hoạt kết nối nội dung của hai bài học có liên quan trong cùng một tuần, hoặc mở rộng kiến thức từ bài học này sang bài học kia, sẽ tạo điều kiện cho học sinh tiếp thu kiến thức một cách logic, sinh động và dễ nhớ hơn. Vai trò của giải pháp này không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt nội dung hiệu quả mà còn hướng đến việc phát triển tư duy tích hợp – một năng lực rất cần thiết trong thời đại học sinh phải giải quyết các vấn đề thực tiễn có tính liên ngành.

Để thực hiện giải pháp này, trước hết, giáo viên cần chủ động nghiên cứu kỹ chương trình, xác định rõ những nội dung tương ứng, bổ trợ hoặc gắn kết giữa hai phân môn. Chẳng hạn, khi dạy bài Lịch sử về đời sống của người dân Văn Lang – Âu Lạc, giáo viên có thể lồng ghép bài học Địa lí về đồng bằng Bắc Bộ để học sinh hiểu rõ điều kiện tự nhiên đã ảnh hưởng như thế nào đến đời sống sản xuất, sinh hoạt và văn hóa của cư dân cổ. Giáo viên sử dụng bản đồ số để xác định địa điểm cư trú, chiếu video minh họa về các lễ hội truyền thống còn lưu giữ từ thời Hùng Vương, tổ chức cho học sinh tham gia “truy tìm biểu tượng” qua hình ảnh AI các hiện vật cổ. Trong tiết học về “Thăng Long – Hà Nội” ở phân môn Địa lí, giáo viên có thể kết nối với bài học về “Văn Miếu – Quốc Tử Giám” trong phân môn Lịch sử để giúp học sinh hình dung được giá trị lịch sử – văn hóa lâu đời của Thủ đô. Việc lồng ghép cần được thể hiện tự nhiên, không gượng ép, theo hình thức gợi mở kiến thức song song, qua trò chơi khám phá, bản đồ trực tuyến, hoặc bài tập tư duy kết nối.

Trong quá trình thực hiện, tôi xây dựng sơ đồ tư duy chủ đề với hai màu sắc phân biệt Lịch sử – Địa lí để học sinh dễ phân loại nội dung, đồng thời giao nhiệm vụ nhóm tìm kiếm hình ảnh, câu chuyện, video hoặc thông tin liên quan đến cả hai phân môn. Học sinh sẽ thực hiện báo cáo kết nối bằng hình thức trình chiếu số (Canva, PowerPoint), đóng vai nhân vật lịch sử, giới thiệu vùng đất gắn với sự kiện hoặc thể hiện qua mô hình tái hiện không gian địa lí – lịch sử bằng tranh ảnh, sa bàn số, hoặc video kể chuyện.

Sau một học kỳ thực hiện giải pháp dạy học lồng ghép hai phân môn, tôi nhận thấy rõ sự thay đổi tích cực trong thái độ và kết quả học tập của học sinh. Các em không còn học theo kiểu tách biệt từng môn, mà bắt đầu hiểu được mối liên hệ giữa lịch sử – địa lí – văn hóa. Khả năng trình bày miệng, làm việc nhóm và tư duy tổng hợp cũng được nâng cao rõ rệt. Khi được hỏi về tiết học, nhiều em bày tỏ sự hào hứng vì “vừa học lịch sử, vừa biết thêm về địa phương”, “được xem video, tìm bản đồ, nói chuyện giống MC”. Tỷ lệ học sinh đạt hoàn thành tốt tăng rõ rệt, đặc biệt ở nhóm học sinh trung bình – yếu nhờ được hỗ trợ bằng hình ảnh trực quan và hoạt động nhóm. Giải pháp không chỉ góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy môn học mà còn khơi gợi tinh thần học tập chủ động, sáng tạo, kết nối kiến thức đa chiều và nuôi dưỡng tình yêu quê hương đất nước cho các em.

Giải pháp 2: Dạy theo hình thức “Trò chơi trải nghiệm”

Trong quá trình dạy học tiểu học nói chung và môn Lịch sử – Địa lí lớp 4 nói riêng, việc tổ chức các trò chơi mang tính trải nghiệm là một phương pháp hiệu quả nhằm khơi gợi hứng thú học tập, phát triển tư duy linh hoạt, tăng cường khả năng ghi nhớ và làm sâu sắc kiến thức cho học sinh. Đặc biệt, ở lứa tuổi lớp 4 – khi các em rất yêu thích các hoạt động vận động, khám phá và tương tác, thì trò chơi trải nghiệm không chỉ là “phần vui” trong tiết học, mà còn là cầu nối quan trọng giúp các em tiếp cận kiến thức một cách nhẹ nhàng, chủ động và đầy cảm xúc. Vai trò của giải pháp này không dừng lại ở việc “làm cho lớp học sôi nổi” mà sâu xa hơn là tạo dựng môi trường học tập tích cực, nơi học sinh học bằng chính trải nghiệm của mình, ghi nhớ bằng sự tương tác, và phát triển năng lực qua từng tình huống cụ thể.

Để tổ chức trò chơi trải nghiệm hiệu quả, tôi bắt đầu từ việc lựa chọn các chủ đề, nội dung bài học phù hợp với tổ chức hoạt động nhóm và có yếu tố gần gũi với thực tế của học sinh. Mỗi bài học đều được “thiết kế lại” dưới dạng nhiệm vụ hoặc thử thách. Ví dụ, khi dạy bài “Hoạt động sản xuất của người dân ở đồng bằng Bắc Bộ”, tôi tổ chức trò chơi “Hành trình về quê mẹ” – nơi học sinh được chia thành nhóm đóng vai người dân các tỉnh đồng bằng, giới thiệu sản phẩm, phong tục, cảnh quan quê mình thông qua hình ảnh, câu chuyện được chuẩn bị trước. Học sinh có thể sử dụng bản đồ số, video minh họa hoặc mô hình thủ công do chính mình làm. Ở bài “Tây Nguyên”, tôi tổ chức trò chơi “Phiên chợ vùng cao” để các em trưng bày sản vật, kể chuyện về lễ hội và giới thiệu đời sống của dân tộc mình qua tranh ảnh hoặc video ngắn do gia đình hỗ trợ quay tại nhà.

Trò chơi được thiết kế đơn giản, dễ thực hiện nhưng mang tính chủ động, sáng tạo. Tôi tích hợp công nghệ bằng cách cho học sinh chơi các trò tương tác trên nền tảng Wordwall, Blooket, Quizizz ở phần khởi động hoặc củng cố. Các em được khuyến khích tìm hiểu trước ở nhà qua các nguồn học liệu số như video lịch sử, tranh ảnh vùng miền, bản đồ trực tuyến. Mỗi trò chơi đều kết hợp hoạt động thể chất – trí tuệ – cảm xúc và đảm bảo nguyên tắc “mỗi học sinh đều có cơ hội thể hiện mình”. Điểm nổi bật là trò chơi không chỉ diễn ra trong lớp mà còn mở rộng ra ngoài lớp học – qua các nhiệm vụ tìm hiểu gia đình, trải nghiệm địa phương, hoặc phỏng vấn người thân – từ đó gắn kết giữa nội dung học với cuộc sống thực.

Qua quá trình triển khai, tôi nhận thấy hiệu quả rõ rệt từ giải pháp này. Học sinh tham gia hào hứng, mạnh dạn hơn, kể cả những em nhút nhát cũng dần dần tự tin trình bày. Kiến thức bài học được học sinh ghi nhớ sâu hơn nhờ gắn với cảm xúc tích cực và trải nghiệm thực tiễn. Nhiều em sau giờ học vẫn tìm kiếm thêm thông tin về bài học, quay video chia sẻ hoặc sưu tầm hình ảnh đặc sản, lễ hội quê hương để giới thiệu trong các hoạt động nhóm. Không khí lớp học sôi nổi nhưng không mất kiểm soát, sự tương tác giữa các nhóm học sinh, giữa học sinh với giáo viên trở nên cởi mở, tích cực. Số lượng học sinh hoàn thành bài học đạt ở mức cao, đặc biệt là nhóm học sinh có học lực trung bình – yếu có nhiều tiến bộ về kỹ năng trình bày và hợp tác.

Có thể nói, dạy học thông qua trò chơi trải nghiệm không chỉ làm cho tiết học Lịch sử – Địa lí trở nên sống động, gần gũi mà còn tạo điều kiện để phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, giúp các em ghi nhớ kiến thức bằng chính sự trải nghiệm và niềm vui khám phá của mình.

Giải pháp 3: Đưa học sinh giải quyết các tình huống có vấn đề thông qua nội dung các bài học

Một trong những yêu cầu trọng tâm của chương trình giáo dục phổ thông mới là phát triển năng lực giải quyết vấn đề và tư duy phản biện cho học sinh. Điều này đặc biệt có ý nghĩa trong môn Lịch sử và Địa lí – nơi không chỉ cung cấp tri thức về sự kiện, con người, vùng miền mà còn là cơ hội để học sinh nhìn nhận các vấn đề xã hội, bày tỏ quan điểm cá nhân và rèn luyện tinh thần trách nhiệm với cộng đồng. Việc tổ chức cho học sinh giải quyết các tình huống có vấn đề không những giúp các em chủ động tư duy, suy ngẫm sâu hơn về bài học, mà còn thúc đẩy quá trình tự học, tự tìm hiểu và hình thành kỹ năng đánh giá, lựa chọn giải pháp. Vai trò của giải pháp này nằm ở chỗ: học sinh không học để ghi nhớ, mà học để đặt câu hỏi, phân tích tình huống và đưa ra cách hành xử phù hợp với bối cảnh lịch sử – xã hội hoặc điều kiện địa lí cụ thể.

Trong quá trình triển khai, tôi thiết kế các tình huống học tập gắn với nội dung bài học, thường xuất hiện ở phần khởi động, khám phá hoặc vận dụng. Mỗi tình huống đều mang tính mở, khơi gợi sự tranh luận và yêu cầu học sinh đặt mình vào hoàn cảnh của nhân vật hoặc sự kiện để tìm ra cách giải quyết. Ví dụ, trong bài Lịch sử về “Chiến thắng Bạch Đằng”, tôi đưa ra tình huống: “Nếu em là người dân sống gần bến Bạch Đằng thời đó, em sẽ làm gì để giúp nghĩa quân Ngô Quyền mà vẫn bảo vệ gia đình?” Qua thảo luận nhóm, học sinh đưa ra nhiều ý kiến đa chiều: có em nói sẽ làm quân báo, có em nói sẽ chuẩn bị lương thực, có em nói sẽ tìm cách dẫn đường… Những chia sẻ đó thể hiện tư duy nhập vai và khả năng tưởng tượng rất phong phú.

Ở phân môn Địa lí, khi dạy bài về “Tây Nguyên”, tôi đặt ra tình huống: “Gia đình em sống ở vùng bị hạn kéo dài, mùa màng thất bát. Nếu là người dân Tây Nguyên, em sẽ làm gì để cải thiện cuộc sống?” Từ đó, học sinh thảo luận, đề xuất các phương án như: trồng cây chịu hạn, nuôi vật nuôi ít tiêu tốn nước, xin hỗ trợ của chính quyền, tham gia các nhóm sản xuất hợp tác… Có em còn sáng tạo vẽ sơ đồ giải pháp, quay video “góc nhìn người nông dân” và trình chiếu trong lớp. Những sản phẩm học tập này được chia sẻ và phản biện lẫn nhau tạo ra không khí học tập sôi nổi, mang đậm màu sắc cá nhân và tính xã hội.

Tôi cũng tận dụng các công cụ số để minh họa và làm rõ tình huống: dùng video tái hiện trận đánh lịch sử, bản đồ số để phân tích đặc điểm địa hình, hình ảnh AI để mô phỏng con người – sự kiện – phong cảnh… Sau mỗi tình huống, học sinh được viết nhật ký phản hồi ngắn, thể hiện cảm xúc và bài học rút ra. Một số hoạt động còn được mở rộng ra ngoài lớp học như phỏng vấn người lớn về cách xử lý thiên tai, quay video nói lên ước mơ bảo vệ môi trường sống quê hương mình.

Sau một thời gian triển khai, tôi nhận thấy giải pháp này không chỉ giúp học sinh hiểu sâu bài học mà còn rèn luyện cho các em kỹ năng trình bày, tư duy phản biện và khả năng ứng xử trong bối cảnh xã hội. Nhiều học sinh đã biết đặt câu hỏi ngược lại cho giáo viên, đưa ra các nhận định cá nhân thay vì lặp lại nội dung trong sách. Các em thể hiện trách nhiệm cao hơn với những vấn đề của địa phương, như bảo vệ môi trường, giữ gìn di tích lịch sử, hay trân trọng sự đa dạng vùng miền. Việc lồng ghép tình huống có vấn đề đã biến tiết học thành một hành trình khám phá tư duy, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh trong thời đại mới.

4. Kết quả nghiên cứu

Sau quá trình áp dụng đồng bộ ba giải pháp: dạy lồng ghép hai phân môn, dạy theo hình thức “trò chơi trải nghiệm” và đưa học sinh giải quyết các tình huống có vấn đề vào giảng dạy môn Lịch sử và Địa lí lớp 4, tôi nhận thấy những chuyển biến rõ rệt cả về nhận thức, thái độ và kết quả học tập của học sinh. Môn học vốn trước đây thường bị coi là khô khan, trừu tượng, ít được quan tâm thì nay đã trở nên gần gũi, sinh động và hấp dẫn đối với học sinh trong lớp.

Trước hết, học sinh đã có sự thay đổi tích cực về mặt thái độ. Các em đến lớp với tâm thế háo hức, chủ động tìm hiểu trước nội dung bài học thông qua việc đọc sách, xem video, hỏi bố mẹ, người thân hoặc tìm kiếm tài liệu trên mạng. Những tiết học Lịch sử và Địa lí không còn là “nghĩa vụ ghi nhớ” mà trở thành những buổi “trải nghiệm để khám phá và chia sẻ”. Học sinh tích cực tham gia các hoạt động nhóm, mạnh dạn trình bày ý kiến cá nhân, hứng thú khi thực hiện các nhiệm vụ tìm hiểu quê hương, con người, vùng đất hay nhân vật lịch sử. Một số em vốn nhút nhát trước đây cũng đã dần mạnh dạn hơn nhờ được trao cơ hội thể hiện qua trò chơi, đóng vai, video minh họa hay phản biện các tình huống.

Về mặt kỹ năng, học sinh tiến bộ rõ rệt trong các hoạt động như phân tích bản đồ, nhận biết đặc điểm vùng miền, quan sát và khai thác tranh ảnh, kể chuyện lịch sử theo dòng thời gian, tìm hiểu mối quan hệ giữa con người với môi trường sống... Các em đã biết sử dụng thiết bị công nghệ để trình chiếu, tìm kiếm thông tin, ghi lại trải nghiệm hoặc chia sẻ các sản phẩm học tập bằng hình thức trực tuyến. Việc vận dụng công nghệ không chỉ hỗ trợ quá trình học mà còn giúp học sinh phát triển năng lực số – một năng lực thiết yếu trong chương trình giáo dục hiện nay.

Kết quả học tập cuối học kỳ và cuối năm học đã phản ánh rõ hiệu quả của các biện pháp. Tỷ lệ học sinh hoàn thành tốt môn Lịch sử và Địa lí tăng rõ rệt so với đầu năm. Nếu ở giai đoạn khảo sát ban đầu chỉ có khoảng 20% học sinh yêu thích môn học và tích cực phát biểu thì sau khi triển khai các giải pháp, con số này tăng lên hơn 70%. Số lượng học sinh đạt mức “hoàn thành tốt” chiếm khoảng 45–50% toàn lớp, không còn tình trạng học sinh chán nản, lười học hay thụ động trong tiết học như trước. Đặc biệt, nhóm học sinh trung bình – yếu cũng có sự chuyển biến tích cực nhờ được tham gia các hoạt động trải nghiệm phù hợp với năng lực và sở thích cá nhân.

Từ những kết quả đã đạt được, tôi tin rằng việc ứng dụng công nghệ số và tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 là hướng đi phù hợp, hiệu quả và cần được nhân rộng. Không chỉ nâng cao chất lượng dạy học môn học, các biện pháp còn góp phần hình thành tư duy tích cực, tinh thần trách nhiệm và tình yêu quê hương đất nước cho học sinh ngay từ bậc học tiểu học – một nền tảng quan trọng để các em phát triển toàn diện trong tương lai.

5. Bài học kinh nghiệm

Từ quá trình thực hiện đề tài “Ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4”, tôi đã rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm quý báu trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh. Trước hết, để tổ chức dạy học hiệu quả, giáo viên cần phải là người tiên phong trong việc chủ động học hỏi, cập nhật công nghệ và không ngừng làm mới tư duy giảng dạy của chính mình. Việc tích hợp công nghệ số không chỉ đơn thuần là sử dụng thiết bị hiện đại mà là cách giáo viên thiết kế hoạt động học phù hợp với trình độ học sinh, tận dụng công nghệ như một công cụ để mở rộng không gian lớp học và kích thích hứng thú học tập của các em.

Bài học lớn nhất mà tôi nhận được chính là: học sinh chỉ thực sự tiếp thu tốt khi được học bằng chính trải nghiệm của mình. Những trò chơi sáng tạo, hoạt động nhóm, tình huống gắn với thực tế cuộc sống không chỉ khiến bài học trở nên hấp dẫn mà còn giúp các em hình thành những kỹ năng quan trọng như giao tiếp, hợp tác, tự tin trình bày và biết tôn trọng quan điểm của người khác. Chính sự chủ động tham gia, sự thích thú khi học và sự gắn kết cảm xúc với bài học đã tạo nên sự khác biệt lớn về chất lượng tiếp thu kiến thức của học sinh.

Một bài học quan trọng khác là cần linh hoạt trong tổ chức dạy học. Không nên rập khuôn theo sách giáo khoa hay lệ thuộc vào tài liệu sẵn có, mà cần sáng tạo, điều chỉnh hình thức, nội dung sao cho phù hợp với điều kiện lớp học và đặc điểm học sinh. Những tiết học thành công thường là những tiết học được chuẩn bị kỹ lưỡng nhưng vẫn mở ra cơ hội cho học sinh khám phá theo hướng riêng của mình. Giáo viên cần tạo điều kiện để học sinh được “thử – sai – học” trong quá trình giải quyết vấn đề, bởi chính những trải nghiệm ấy mới làm nên sự trưởng thành của mỗi em.

Ngoài ra, sự phối hợp giữa giáo viên với phụ huynh và đồng nghiệp cũng là yếu tố quan trọng giúp nâng cao hiệu quả dạy học. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi nhận thấy sự đồng hành của phụ huynh trong việc giúp con tìm hiểu vùng miền, cung cấp hình ảnh, câu chuyện thực tế hoặc hỗ trợ công cụ học tập tại nhà đã làm tăng tính gắn kết giữa bài học với cuộc sống. Đồng thời, việc trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp cũng giúp tôi hoàn thiện hơn trong cách thiết kế hoạt động, lựa chọn công cụ số và xử lý linh hoạt các tình huống phát sinh trong lớp học.

Từ những trải nghiệm thực tiễn, tôi nhận thấy việc đổi mới dạy học không thể diễn ra trong một sớm một chiều, mà là cả một quá trình bền bỉ, có kế hoạch và có sự điều chỉnh phù hợp với từng đối tượng học sinh. Khi giáo viên thật sự thay đổi tư duy, mạnh dạn thử nghiệm, kiên trì quan sát và lắng nghe học sinh, thì mọi tiết học – dù là Lịch sử hay Địa lí – cũng đều có thể trở thành cơ hội tuyệt vời để nuôi dưỡng niềm say mê học tập và phát triển năng lực toàn diện cho các em.

Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học Toán ở lớp 4 nhằm tăng cường hứng thú để học sinh học tốt môn Toán

PHẦN III.  KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ

1. Kết luận đề tài

Trong bối cảnh giáo dục đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh và ứng dụng công nghệ số vào quá trình dạy học, việc đổi mới phương pháp giảng dạy môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 là yêu cầu cấp thiết và mang ý nghĩa lâu dài. Qua thực tế triển khai sáng kiến “Ứng dụng công nghệ số và trải nghiệm sáng tạo trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí lớp 4”, tôi nhận thấy rằng học sinh hoàn toàn có thể yêu thích và học tốt môn học này nếu được tiếp cận bằng các hình thức học tập tích cực, đa dạng, gần gũi với cuộc sống. Việc tổ chức các hoạt động lồng ghép nội dung lịch sử – địa lí, xây dựng trò chơi trải nghiệm và giải quyết tình huống có vấn đề đã biến tiết học thành không gian khám phá hấp dẫn, giúp học sinh học mà không cảm thấy bị áp lực, tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên, chủ động.

Sáng kiến đã chứng minh rằng, khi giáo viên linh hoạt ứng dụng công nghệ số như bản đồ điện tử, phần mềm trò chơi, video minh họa, nền tảng thiết kế bài học… thì không chỉ làm tăng hiệu quả giảng dạy mà còn góp phần phát triển năng lực số, năng lực hợp tác, tư duy phản biện và khả năng tự học của học sinh. Việc kết nối giữa bài học và thực tiễn cũng giúp các em nâng cao ý thức trách nhiệm đối với cộng đồng, biết trân trọng lịch sử dân tộc, giữ gìn bản sắc văn hóa quê hương và nhận diện rõ hơn vị trí, vai trò của con người trong mối quan hệ với tự nhiên và xã hội.

Các biện pháp được áp dụng trong đề tài đều có tính khả thi, dễ triển khai, phù hợp với điều kiện dạy học ở bậc tiểu học hiện nay, đồng thời có thể linh hoạt điều chỉnh để mở rộng phạm vi áp dụng cho các khối lớp khác hoặc các môn học tích hợp. Đặc biệt, các hoạt động mang tính trải nghiệm sáng tạo và tích hợp nội dung liên môn không chỉ cải thiện kết quả học tập mà còn góp phần hình thành thói quen học tích cực, biết đặt câu hỏi, tìm kiếm và trình bày thông tin – điều rất cần thiết để học sinh trưởng thành trong kỷ nguyên số. Từ những kết quả thu được, tôi tin rằng nếu được triển khai rộng rãi, các giải pháp trong đề tài sẽ góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy môn Lịch sử – Địa lí ở tiểu học một cách bền vững và hiệu quả.

2. Kiến nghị

Đối với nhà trường: Cần tiếp tục tạo điều kiện về cơ sở vật chất phục vụ dạy học như: tăng cường số lượng thiết bị công nghệ (tivi, máy chiếu, máy tính bảng…), đảm bảo kết nối mạng ổn định, bổ sung thư viện điện tử, kho học liệu số cho giáo viên và học sinh. Đồng thời, tổ chức nhiều buổi tập huấn, chuyên đề thực hành về dạy học tích hợp, dạy học bằng công nghệ số và phát triển năng lực học sinh để giáo viên có cơ hội chia sẻ kinh nghiệm, làm mới cách dạy phù hợp với yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông mới.

Đối với phụ huynh học sinh: Mong muốn phụ huynh đồng hành cùng giáo viên trong quá trình giáo dục, tạo điều kiện cho học sinh tham gia các hoạt động tìm hiểu thực tế tại địa phương, giúp con tiếp cận tài liệu lịch sử, địa lí bằng nhiều hình thức như đọc truyện, xem phim tư liệu, kể chuyện dân gian. Đồng thời, hỗ trợ học sinh sử dụng công nghệ đúng cách, hợp lý để phục vụ cho việc học tập và phát triển tư duy sáng tạo.

Mọi chi tiết xin liên hệ: 

- Điện thoại Holine: 0847355079

- Zalo (không kết bạn): 0942137445

- Gmail: bienphapgiaoduc@gmail.com

Xem thêm các biện pháp giáo dục lớp 4 mới.

Đây là Sáng kiến mới 100%, do thầy Lê Hồng Minh thiết kế nhằm hỗ trợ miễn phí cho giáo viên phục vụ công việc dạy học và được đăng tải độc quyền trên website bienphap.vn. Thầy nghiêm cấm tất cả mọi người không được phép chia sẻ lại hoặc buôn bán trên tất cả các trang mạng xã hội dưới bất cứ hình thức nào!